اندوه سازنده
اندوه سازنده
۱) اندوه برای آخرت
عاقبت اندیشی یکی از رموز سعادت و نیک فرجامی است. کسی که نگران فرجام کار خویش است، در اعمال و رفتار و سیره و سلوک خود مراقبت می‌کند. از هر عملی که اسباب سقوط و انحراف او را فراهم می‌کند و او را از دستیابی به سعادت ابدی باز می‌دارد، پرهیز و دوری می‌کند. به خاطر از دست دادن فرصت‌های گرانبهایی که داشته و می‌توانسته است آن را ذخیرة آخرت خود گرداند و از آن بهره نبرده است، تأسف می‌خورد واین تأسف و اندوه او را بر آن می‌دارد که از فرصت‌های آتی بیشترین بهره را برده و در صدد جبران گذشته بر آید. از این رو اندوه برای از دست دادن فرصت‌ها را می‌توان اندوهی پسندیده انگاشت و آن را سبب رشد و کمال دانست. این است که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:
فَلْیَکُنْ سُرورکَ بِمانِلْتُ مِنْ آخِرَتِکَ وَلْیَکُنْ اَسَفُکَ عَلی ما فاتَکَ مِنها؛ خوشحالی تو باید از چیزی باشد که در طریق آخرت نائل شده ای و تأسف و اندوه تو باید در اموری باشد که مربوط به آخرت است و از دست داده ای.
اگر می‌بینیم در روایات یکی از ویژگی‌های مؤمن حزن بر شمرده شده است، همین حزن سازنده و تعالی بخش است. این حزن است که او را به صلاح و سداد وا می‌دارد.
امام باقر علیه السلام فرمودند: در کتاب علی علیه السلام چنین خواندم: اِنَّ المُؤْمِنَ یُمسی حَزیناً وَ یُصْبِحُ حَزیناً وَلا یَصْلَحُ لَهُ اِلّا ذلِکَ؛ اهل ایمان با حزن و اندوه شب را سپری می‌کنند و با حزن و اندوه روز را به پایان می‌آورند و چیزی صالح و سازنده تر از این برای آن‌ها نیست. البته این حزن یک حزن درونی و قلبی است و در چهره و رفتار جز نشاط و شادی آشکار نخواهد شد، که امیرالمؤمنین علیه السلام در شمار نشانه‌های اهل ایمان فرمودند:
اَلمُؤْمِنُ بِشْرُهُ فِی وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِی قَلْبِهِ؛ شادمانی مؤمن در رخسار اوست و اندوهش در دل است.
۲) اندوه در برابر گناه
یکی دیگر از اندوه‌های پسندیده و کمال بخش انسان، اندوه بر گناه است. گناه از عواملی است که انسان را از خدا دور می‌سازد و از مقصد منحرف می‌کند. عکس العمل انسان در برابر گناه باید یک عکس العمل فوری و فراگیر باشد.
اگر انسان در برابر گناه واکنش نشان ندهد، به تدریج همۀ وجود او را فرا می‌گیرد. بنابراین، اگر کسی ناخواسته مرتکب گناهی شد، باید فوراً آن را با توبه و استغفار تدارک کند و بر انجام آن تأسف بخورد و اندوهگین شود. همین پشیمانی و تأسف و اندوه، عامل بسیار مهم بازدارندة گناه است. انسان هنگامی که دچار بحران گناه می¬شود، باید محزون باشد. اینجا جای شادی نیست. باید غمگین باشد تا از قلمرو گناه بیرون بیاید. اصلاً یکی از نشانه‌هایی که انسان می‌فهمد هنوز نور ایمان در دلش روشن است، این است که از گناه پکر شود.
امام صادق علیه السلام و همچنین رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: مَنْ سُرَّتْهُ حَسَنَتُهُ وَ ساءَتْهُ سَیِّئَتُهُ فَهُوَ مُؤمِنٌ؛ هر کس نیکی اش او را خوشحال کند و بدی هایش ناراحتش نماید، مؤمن است.
کسی که خوبی هایش او را شادمان کند و بدی هایش او را ناراحت سازد، می‌تواند بفهمد که ایمان در دلش برقرار و زنده است. در گناه و معصیت انسان باید زانوی غم در بغل بگیرد. باید از این که گناه کرده است، ظلم و خیانت کرده است، دروغ گفته است، غیبت کرده است، غصه بخورد تا غم واندوه، دلش را شست و شو بدهد. تا پشیمان گردد و توبه کند و موجبات خشنودی خداوند را فراهم سازد. چنان که در روایات آمده است که کفارة برخی از گناهان غم و اندوه در زندگی است و تا انسان اندوهِ معیشت و زندگی را نخورد، گناهش بخشوده نمی شود.
از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین نقل شده است: اِنَّ مِنَ الذُّنوبِ ذُنوباً لا یُکَفِّرُها صَلاةٌ وَلا صَدَقَةٌ قیلَ یا رَسُولَ اللهِ فَما یُکَفِّرُها قالَ الهُمُومُ فِی طَلَبِ المَعیشَةِ؛ پاره ای از گناهان است که هیچ نماز و صدقه ای کفارة آن نمی شود. پرسیدند: ای پیامبر خدا، پس کفارة آن‌ها چیست؟ فرمود: غم و اندوه خوردن در طلب معیشت. شادی و خرسندی اهل ایمان به اطاعت و پیروی از فرامین خدای متعال است و غم و اندوهشان بر گناه و نافرمانی خداست. و این، جان کلام امیرالمؤمنین علیه السلام است: سُرورُ المُؤْمِنِ بِطاعَةِ رَبِّهِ وَ حُزْنُهُ عَلی ذَنْبِهِ؛ سرور و شادمانی مؤمن به اطاعت پروردگار خویش است و حزن و اندوه او بر گناهش.
یعنی اگر انسان در برابر گناه پکر و ناراحت شد، معلوم می‌شود هنوز نور ایمان در وجودش تلألؤ دارد. ولی اگر در برابر گناه بی تفاوت ماند، در سرازیری سقوط قرار خواهد گرفت. هرچقدر انسان در برابر گناه حساس تر و اندوهگین تر باشد، او را از گناه بیشتر محافظت می‌کند.
در حقیقت اندوه بر گناه سد محکمی در برابر ارتکاب گناه است و این خود وسیلۀ کمال و رسیدن به سعادت جاویدان و سرور و شادمانی بی پایان است. که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: کَمْ مِنْ حَزینٍ وَفَدَ بِهِ حُزْنُهُ عَلی سُرورِ الْاَبَدِ؛ چه بسیارند انسان‌های حزین و اندوهناکی که به خاطر این حزن و اندوه، به سرور و شادمانی جاویدان دست یافتند.
۳) حزن در مصائب اهل بیت علیهم السلام
اساس خلقت و فطر و بهشت بر شادی است. حزن و اندوه در موارد خاصی مطلوب و ممدوح است. یکی از آن موارد حزن و اندوه در مصائب اهل بیت علیهم السلام است. چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام خصوصیت شیعیان اهل بیت علیهم السلام را این چنین بیان می‌کند: اِنّ اللهَ اطَّلَعَ فَاخْتارَنا وَ اخْتارَلَنا شیعَتَنا یَنْصُرونَنا وَ یَفْرَحونَ بِفَرَحِنا وَ یَحْزَنُونَ بِحُزْنِنا؛ به راستی که خداوند نگریست و ما را برگزید و شیعیان ما را برای ما برگزید که ما را یاری کنند و به شادی ما شادمان و به اندوه ما اندوهگین شوند.
حزن و اندوه در حزن و اندوه اهل بیت علیهم السلام، یکی از ویژگی‌های شیعیان است که آنان را از سایرین ممتاز می‌کند. آنچنان ارتباط قوی است که همة حالات اهل بیت علیهم السلام از حزن و شادی در آنان جریان دارد. و ایام حزن اهل بیت علیهم السلام فرصتی است برای استحکام پیوندهای معنوی با آن بزرگواران و ابراز محبت و جان نثاری به ساحت مقدس آنان. همدلی با اهل بیت علیهم السلام محزون بودن در حزن و اندوه اهل بیت علیهم السلام یکی از عوامل تعالی¬بخش روحی و معنوی است و دوش به دوش عبادت و بندگی خداوند، انسان را به اوج کمال می‌رساند.
امام صادق علیه السلام فرمودند: نَفس المَهْموُمِ لِظُلمِنا تَسبیحٌ وَ هَمَّهُ لَنا عِبادَةٌ؛ نفس کشیدن اندوهگین، به خاطر ستمی که بر ما رفته است، به منزلة تسبیح خداوند و «سبحان الله» گفتن است و اندوه او به خاطر ما عبادت است. اگر امام علیه السلام چنین فرمودند، به این خاطر است که یاد اهل بیت و همدلی و همراهی آل الله، همسان با تسبیح و عبادت خداوند است. اصلاً ذکر و یاد آنان، یاد خداست. چنان که امام صادق علیه السلام فرمودند: اِنّ ذِکْرَنا مِنْ ذِکْرِ اللهِ؛ در حقیقت یاد ما اهل بیت از یاد خداست. و از ذکر و یاد خدا جز آرامش و اطمینان خاطر چه انتظار می‌رود. ارتباط معنوی و روحانی با آل الله، اتصال به دریای بی کران آرامش، و پشتوانه برای آسایش خاطر انسان است.
همان گونه که اولیای الهی خوف و حزنی ندارد، کسانی هم که به آنان متصل می‌شوند، از این موهبت بهره مند خواهند بود.
