مقدمه

خوشا به حال کسی که اخلاقش را نیکو کند.  شاید کسی ثروت فراوان و زندگی مجلل داشته باشد و همه به حال او غبطه بخورند، اما چه بسا مثلاً بدخلقی همسر او چنان زندگیاش را تلخ کرده که او ترجیح میدهد تمام دار و ندارش را بدهد و دمی بیاساید! «حسن خلق» یا همان خوش اخلاقی، صفتی است که حقیقتاً خوشبختی به ارمغان می آورد و بدخلقی، طعم نعمات را تلخ میکند. اما چرا «خوشا به حال کسی که خوش اخلاق است؟ ».

اگر به آثار و پیامدهای زیبای خوش اخلاقی که در روایات اشاره شده اندکی بیاندیشیم به خوبی پاسخ این سئوال را دریافت میکنیم: ۱- بخشوده شدن گناهان: هر انسان با ایمان علاوه بر این که مراقب است به گناهان مبتلا نشود، دوست دارد اگر گناهی در نامه عملش ثبت شد فوراً پاک شود و سیاهی آن باقی نماند. امام صادق (علیه السلام) میفرمایند «خوشاخلاقی گناه را ذوب میکند همانگونه که تابش آفتاب یخ را آب مینماید»۲ البته بدیهی است هر عملی که گفته میشود گناهان را از بین میبرد باید ملازم با پشیمانی و جبران خطا باشد. ۲- عمر طولانی: بدیهی است عمر انسان فرصت بهره جستن او از دنیا و کسب توشه آخرت و رسیدن به کمالات بیشتر است پس وقتی از عمر درست استفاده شود هر چه عمر انسان طولانیتر، بهره او هم بیشتر خواهد بود و به فرمودهی امام صادق (علیهالسلام): «نیکی و خوشاخلاقی سرزمینها را آباد و عمرها را زیاد میکند» ۳- محبوبیت: خوشاخلاقی انسان را محبوب و مورد علاقه دیگران نموده و دلها را به سوی انسان خوشاخلاق جلب مینماید پیامبر اکرم (صلیاللهعلیه وآله وسلّم) فرمودند: «اخلاق نیکو دوستیها و محبتها را تثبیت و پابرجا میکند» ۴-همراه خوب: همیشه انسان نیاز به رفیق و همراه خوب دارد به ویژه در سفرها و مواردی که انسان دور از خویشاوندان است اما گاهی شاهد بودهایم غریبهای که خوشاخلاق است با دیگران صمیمیتر از خویشاوندان شده و به فرمودهی امیرالمؤمنین علی (علیهالسلام) «اخلاق نیکو بهترین همنشین و همراه است. » ۵- نشان دین داری واقعی: هر رتبه، مقام و منزلتی نشانههایی دارد و از نشانههای قطعی دینداری اخلاقنیکو است. ۶-افزایش روزی: گرچه روزی رسان خداوند متعال است و برای بدست آوردن روزی باید با توکل بر خداوند تلاش نمود اما در روایات کارهایی به عنوان موجبات افزایش روزی مطرح شده که از مهمترین آنها خوشاخلاقی است. امام صادق (علیهالسلام) فرمودند: «اخلاق نیکو از نشانههای دینداری است و روزی را زیاد میکند. 》۷- اجر و پاداش فراوان: میدانیم که دنیا کشتزار آخرت و بازار تجارت است و اعمال نیک بذر این کشتزار است و هر عمل نیک سرمایه آخرت انسان را افزایش میدهد و از پرسودترین اعمال نیک خوشاخلاقی است که پیامبر اکرم (صلیاللهعلیه وآله) فرمودند: «انسان خوشاخلاق به خاطر همان خلق نیکو مانند کسی که روزها روزه و شبها به عبادت مشغول است، ثواب میبرد. »  ۸- سنگینی میزان عمل: سنجش اعمال در قیامت از حقایق مهم قرآنی است و هر عمل به میزان وزن خود میزان عمل انسان را سنگینتر میکند. پیامبر بزرگوار اسلام فرمودند: «در ترازوی عمل انسان چیزی سنگینتر از اخلاق نیکو قرار نمیگیرد. »۸ با توجه به فراوانی اعمال خوب جای بسی شگفتی است که از همه سنگینتر خوشاخلاقی است. پس این سخن نورانی نشان جایگاه عظیم و نقش مهم اخلاق نیکو در زندگی انسان است که نباید از آن غفلت نمائیم. ۹- بهشت: ورود به بهشت شرایطی دارد که دارندگان آن شایستگی ورود به بهشت را دارند پیامبر اکرم (صلیاللهعلیه وآله وسلّم) فرمودند: «بیشترین عامل ورود امت من به بهشت تقوی و اخلاق نیک است. »۹ ۱۰- کمال ایمان: ایمان درجات و مراتبی دارد که باید در کسب درجات عالیتر همواره تلاش کنیم. امام باقر (علیهالسلام) فرمودند: «همانا کاملترین مردم از جهت ایمان خوشاخلاقترین آنان است. » اکنون که آثار مهم حسن خلق را مرور کردیم همه مشتاق هستیم اهل آن باشیم اما باید دانست «حسن خلق» مجموعهای از رفتارها است که همگی نمودهای این صفت ارزشمند میباشند و با تمرین و استمداد از خداوند میتوان به آنها رسید. نمودهای حسن خلق را میتوان چنین برشمرد:

نمود های حسن خلق

۱) چهره گشاده: امیر مؤمنان علی علیهالسلام میفرمایند: «شادی مؤمن در چهره اوست و اندوهش در دل. »  مؤمن نباید گرفته و عبوس باشد؛ نباید خشم خود را به دیگران منتقل کند؛ هر کس ناراحتیهایی دارد ولی نباید غم و اندوه خود را به جمع سرایت دهد و باید طوری برخورد کند که هر کس او را میبیند بگوید خوشا به حالش، اصلا غم ندارد! ۲) سخن گفتن به دور از نیش و کنایه: عدهای چنان بدزباناند که در هر جملهایشان، متلکگویی و تمسخر موج میزند. فرد خوشاخلاق از این عادت به دور است و میکوشد زیبا سخن بگوید. ۳) انصاف: فرد خوشاخلاق خود را جدا از دیگران و به قولی «تافتهی جدا بافته» نمیداند و آنچه را برای خود میخواهد، برای دیگران هم میخواهد. (در مبحث انصاف بیشتر به این ویژگی خواهیم پرداخت. ) ۴) اظهار و ابراز محبت: عدهای با آن که قلبشان مملو از مهر همسر و فرزند و دوستان است، محبت خود را ابراز نمیکنند، غافل از این که این کار چقدر زندگی را شیرین میکند. اما محبت هم چون سرمایهای است که باید به کار انداخته شود (ابراز شود) تا فزونی گیرد و چند برابر گردد. از نشانههای حسن خلق ابراز محبت زبانی و عملی است. چنان که روایت شده «اگر شوهری به همسرش بگوید دوستت دارم، هرگز از دل او بیرون نمیرود. » ۵) سپاسگزاری و قدر دانی: سپاسگزار بودن و قدردانی از لطف دیگران، به گرمی روابط میافزاید. فرد خوشاخلاق لطف میکند دیگران را «وظیفه»ی آنان نمیداند و بابت خوبیهای آنان تشکر میکند و در عین حال میکوشد آن را پاسخ دهد. ۶) به دقت گوش سپردن به سخن دیگران: یکی از ویژگیهای فرد بداخلاق این است که حرف خود را میزند و بعد مهلت نمیدهد طرف مقابل حتی کلمهای بر زبان آورد و مدام با جملاتی نظیر «میدانم چه میخواهی بگویی. » «این را که خودم میدانستم… » و غیره، حرف او را قطع میکند. در شرح احوال امام رضا (علیهالسلام) آمده است که حضرت هرگز سخن کسی را قطع نمیفرمودند؛ با آن که امامان معصوم بیشک از دل دیگران خبر داشتهاند. بارها در مواجهه با بزرگان و علما و استادان، دیدهایم وقتی مطلبی را برای ایشان بازگو میکنیم چنان گوش میکنند که انگار نخستین بار است چنین سخنی را میشنوند، اما بعدها میفهمیم ایشان مدتها پیش خود راوی این ماجرا بودهاند! ۷) توجه به دیگران: عدهای تمام فکر و ذکرشان معطوف به خود یا حداکثر معطوف به کسانی است که دوستشان دارند. نمونهی بارز این ویژگی ناپسند، بیتوجهی به کودکان است. بارها شاهد بودهایم که بزرگتری هنگام مواجهه با دوستی در خیابان، حتی از ابراز توجه و لطف زبانی به فرزند دوستش دریغ ورزیده است! غفلت از کودکان بر خلاف سیرهی پیامبری است که قرآن در مورد ایشان فرموده: «خلق شما خلقی با عظمت است. » پیغمبر اکرم (صلیالله علیه وآله و سلّم) در ابتدای ماهرمضان فرمودند: «هنگام روزهداری از کودکان غافل نشوید. » چه بسا همین بیتوجهی به کودکان در این ماه مبارک، در آنان دافعه ایجاد کند. از پیغمبر نقل شده است که ایشان در جمع، حتی نگاه خود را به حاضران تقسیم میکردند. در لفظ عربی از عبرت «تعدل نظره» استفاده شده که اشارهای است ظریف به این که پیغمبر حتی با نگاه خود «عدالت» را در توجه به دیگران رعایت میکردند. ۸) عذر پذیری: عدهای گاه چنان راه بازگشت را بر خطاکار میبندد که چه بسا سبب طغیان و سرکشی او شود. در حالی که پذیرفتن عذر فردی که پشیمان شده و به اشتباهش اعتراف کرده از نشانههای حسن خلق است. چهگونه است که ما خود آرزو میکنیم خدا از خطاهایمان درگذرد و ما را ببخشاید؟ عذرپذیری (و در صورت ارتکاب اشتباه، عذرخواهی) از نشانههای حسن خلق است. اما برای آنان که بسیار مغرورند، عذرپذیری و عذرخواهی بسیار دشوار است. از تمام آنچه ذکر شد، میتوان دریافت که چرا حسن خلق «سنگینترین» دستاورد در ترازوی عمل است؛ زیرا عمل کردن به تمام نشانههای حسن خلق (احترام، سپاسگزاری، تحمل، شکستن غرور… ) آسان نیست و نیازمند پالودن نفس است. بعلاوه «خلق» به معنی «صفت ثابت در انسان» است. بر این اساس، اگر کسی یک بار لبخند بر لب آورد نمیگویند فلانی خوشاخلاق است. اگر طبیعت و روال او برخورد شایسته و خوب با دیگران باشد به «حسن خلق» شناخته میشود. در نقطه مقابل بداخلاقی صفت زشتی است که پیامدهای ناگوار فراوانی دارد.

پیامد‌های بد خلقی از امیرمؤمنان پرسیدند: کیست که همواره غصهدار است؟ حضرت در پاسخ فرمودند: «آن کس که اخلاقش از همه بدتر باشد. »۱۴ بداخلاقی هم چون یک بیماری مسری است که هم فرد مبتلا را رنج میدهد هم گریبانگیر اطرافیان او میشود. از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلّم) روایت شده: «سوءخلق مهاری است که برگردن فرد تندخو افکنده شده و رشتهی آن در دست شیطان است. »چنین است که میبینیم بداخلاقی دامان انسان را به هر گناهی آلوده میکند. گناهانی مانند: تهمت، غیبت، دروغ، مردمآزاری. عدهای خدمت حضرت رسول (صلی الله علیه وآله وسلّم) رسیدند و گفتند: «زنی هست که بسیار اهل عبادت است. و روزها روزهی مستحبی میگیرد و شبها به نماز میایستد. فقط بداخلاق است و همسایگان را میآزارد. » پیامبر فرمودند: «خیری در این زن نیست و او اهل جهنم است. » و جای دیگر نقل شده عدهای نزد حضرت رسول (صلی الله علیه وآله وسلّم) آمدند و گفتند شخصی از دنیا رفته اما هنگام خاکسپاری، قبر او را نمیپذیرد پیامبر در جواب ایشان فرمودند: «این فرد بدخلق بودهاست. »  با این همه، عدهای بداخلاقاند اما خود زیر بار پذیرش این حقیقت نمیروند در صورتی که در روایت آمده نباید نسبت به نفس خود حسن ظن داشته باشیم و هرچه کار دیگران را حمل بر صحت میکنیم، لازم است خود را زیر ذرهبین قرار دهیم؛ چرا که پذیرش نقص و کاستی، اولین گام در راه رفع آن است. ———- [۱]: *  پیامبر اکرم (صلیالله علیه وآله و سلّم) طوبی لمن حسن مع الناس خلقه. بحارالانوار ج۷۴- صفحه ۱۲۷- باب ۶ ۲- خوشا به حال چه کسی؟ ، مهدی عدالتیان ؛ [به سفارش] موسسه ی فرهنگی موعود،مشخصات نشر: مشهد: گل محمدی، ۱۳۸۴،ص۱۱-۳