سالمندان از دیدگاه معصومین علیهم السلام  رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام با ارزنده ترین و زیباترین سخنان، سالمندان را در والاترین سریر اجتماعی نشانده و چنان فرّ و شکوهی به آنان بخشیده اند که همگان باید تنها از روزنه ی مفاهیم بلندی هم چون تجربه، دانایی و مُرشدی به آنان بنگرند، نه به دیده ی سستی و نیازمندی. این گونه بزرگ داشت سالمند، اعضای جامعه را وا می‌دارد تا خود را به سالمند نیازمند ببینند، نه این که سالمند را نیازمند خویش بپندارند. اکنون به نمونه‌هایی از این شکوه بخشی‌ها اشاره می‌کنیم:

۱. سالمندی و پیامبری

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: هر پیری در میان طایفه اش هم چون پیامبری است در میان قومش.  پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم در تبیین جایگاه ارزش مند سالمند در اسلام، در رهبری طایفه و خانواده، به او رتبه ی پیامبری می‌دهد؛ زیرا سالمندی، دوره ای سرشار از کوله بار پختگی، تجربه و کمال است و به یقین، بهره گیری از تجربه ی سالمندان، راه گشای جامعه ی انسانی خواهد بود. براساس این سخن، آدمیان همان گونه که در پیشگاه مقدس پیامبران راستین، سر کرنش و فرمانبرداری فرود می‌آورند و از مهر و عطوفت و ارشادشان، بهره مند می‌گردند، باید در برابر تجربه و دانش دیرپای سالمندان، سر تعظیم فرود آورند. ارزش مندی تجربه و اندیشه ی سالمند به گونه ای است که امیر سخن، امام علی علیه السلام فرموده است.

۲. سالمندی؛ مایه ی برکت

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرموده است: برکت همراه بزرگان شماست.  به گفته ی پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله، حضور سالمندان خردمند، فرزانه و خود ساخته در هر خانواده و جامعه ای، مایه ی خیر و برکت است. اگر دقیق تر به رابطه ی اجتماعی سالمندان با خانواده بنگریم، درخواهیم یافت که مشارکت سالمندان در عرصه‌های کار و کوشش می‌تواند جوانان بی کاره یا افسرده را برای پیوستن به جرگه ی کار و کوشش سودمند اجتماعی بسیج کند. حضور پر ارزش سالمند در چاره گشایی از درگیری‌های خانوادگی نیز از گسستن تار و پود خانواده‌ها و دربه در شدن فرزندان آنان پیش گیری خواهد کرد. از همه مهم تر، حضور فیزیکی سالمند در هر جمعی ممکن است از ارتکاب خودآگاه یا ناآگاهانه ی بسیاری لغزش‌ها و گناهان پیش گیری کند. به همین دلیل، وجود سالمند را باید ارزش مند، عزیز و مایه ی خیر و برکت دانست.

۳. سالمندی؛ جلوه ای از نور الهی

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرموده است: خداوند می‌فرماید: پیری، نور من است؛ نور خود را با آتش نمی سوزانم. ایشان در فرازی دیگر می‌فرماید: کسی که موی او در راه اسلام سپید شود، برای او در روز قیامت، نور و جلایی است.  براساس این سخن، ارزش موی سپید در اسلام به گونه ای است که آن را نوری از نورهای الهی دانسته اند که در وجود سالمند تبلور یافته و به او کرامت و شکوه بخشیده است. از این رو، باید این نشان الهی را پاس داشت. عزّت مندی سپیدمویی از آن رو است که سالمند، توشه ی خویش بر بسته و در راه آخرت گام نهاده است. او رسالت انسانی خویش را در این روزگار پرآشوب، به شایستگی انجام داده و اینک سرفراز از انجام وظیفه، برای رسیدن به دیدار معبود، لحظه شماری می‌کند. معبود نیز در انتظار بنده ی وظیفه شناس خود است و نوری الهی برای او در نظر می‌گیرد. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله دراین باره فرموده است: [خداوند] هر صبح و شام به صورت پیرمرد مؤمن [سالمند ]نگاه می‌کند و می‌فرماید: بنده ی من! پیر شدی، استخوان و پوستت سست گردیده است و نزدیک است که عمر را به پایان برسانی و به دیدار من آیی.  حافظ نیز این لحظه ی موعود را چه خوب سروده است: خرم آن روز کزین منزل ویران بروم راحت جان طلبم، از پی جانان بروم  این جان عاریت که به حافظ سپرده دوست روزی رخ اش بینم و تسلیم وی کنم .

۴ .پی آمدهای نیک احترام به سالمندان

در قانون طبیعت، هر کنشی با واکنشی همراه است. بی تردید، کار ارزش مند نکوداشت سالمندان نیز نزد آفریدگار بخشنده و مهربان، بی پاسخ نخواهد ماند و پاداش آن چندین برابر بهتر و زیباتر در دنیا و آخرت، برای فرد درنظر گرفته خواهد شد. اینک این پی آمدها را برمی شماریم:

الف. هم نشینی با پیامبر اسلام در رستاخیز

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: سالمندان را احترام کن تا در رستاخیز از هم نشینان من باشی.  هم نشینی با پیامبران الهی، سعادتی است که تنها نصیب کسانی می‌شود که خالصانه و بی شایبه، برای خدمت به سالمندان به ویژه پدر و مادر سالمند خویش، کمر همّت بسته اند. گفته اند: روزی حضرت موسی علیه السلام از خداوند درخواست کرد هم نشینش در روز قیامت را به وی نشان دهد. خداوند درخواستش را برآورده کرد و او را به قصّابی رهنمون ساخت. موسی علیه السلام رفتار قصاب را در دکان قصابی زیر نظر گرفت، ولی کار خارق العاده ای که مایه ی منزلت او باشد، ندید. شبانه به عنوان مهمان به خانه ی او رفت. چون هنگام خوردن غذا فرا رسید، دید قصاب، سبدی را که از سقف آویزان بود، پایین آورد. پیرزن سالمند و فرتوتی را که در آن سبد، خوابیده بود، بیدار کرد و با دستان خود، به پیرزن غذا خوراند. پیر زن، پس از پایان غذا دستان خود را به آسمان بلند کرد و سخنانی بر زبان راند. سپس قصاب، او را به جایگاهش برگرداند و با موسی بر سر سفره نشست. موسی علیه السلام از قصاب پرسید: «این زن کیست؟ چرا او را در سبد نهاده ای؟ پس از غذا چه گفت؟ » مرد گفت: «او مادر من است. چون توانایی حرکت ندارد، می‌ترسم هنگامی که در خانه نیستم، حیوانات موذی به او گزندی برسانند. به همین دلیل، وی را در سبد نهاده ام. پس از غذا، او در حق من دعا کرد و گفت: خدایا! فرزندم را در روز قیامت، هم نشین حضرت موسی علیه السلام قرار بده. » آن گاه حضرت موسی علیه السلام نیز او را به هم نشینی خویش، بشارت داد. 

ب. افزایش نعمت‌های الهی

حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرموده است: وجود سالمندان در میان شما، مایه ی افزایش نعمت‌های الهی است.  گویند: «شکر نعمت، نعمتت افزون کند. » با توجه به این که سالمندان در میان خانواده، اقوام و جامعه از جایگاهی برابر با پیامبران الهی برخوردارند، وجودشان، نعمت است. افزون بر آن، هنگامی که وجود پربرکت شان،عهده دار رسالت و تجربه‌های گوناگون اجتماعی باشد، بر پرباری این درختان سر به فلک کشیده ی کمال و معرفت افزوده خواهد شد. بدین ترتیب، خانواده و جامعه می‌تواند بیش از پیش از گوهر خوش تراش وجود اینان، بهره مند گردد. به همین دلیل، وجود سالمندان سرشار از نعمت الهی است و جامعه باید به پاس ارج نهادن به این نعمت، بر تکریم آنان بیافزاید.

ج افزایش عمر

امام علی علیه السلام فرموده است: از جمله چیزهایی که بر عمر می‌افزاید، احترام به سالمند، آزار ندادن مردم و صله ی رحم است.  هرچند خداوند، از عمر انسان آگاهی دارد و آن را از پیش تعیین کرده است، ولی براساس قانون الهی، برخی رفتارها در کاهش یا افزایش عمر، اثرگذار هستند. برای نمونه، گناهانی هم چون می‌خوارگی، ربا، حسد و ستم کاری افزون بر این که از عمر انسان می‌کاهند، مایه ی پیدایش نابسامانی‌های اجتماعی، ناامنی و درگیری‌های اخلاقی خواهند شد. در مقابل، رفتارهای نیکی همانند: صدقه دادن و کمک به سالمندان افزون بر آرامش بخشیدن به روح و روان آدمی، بر عمر او نیز می‌افزایند. امام علی علیه السلام دراین باره می‌فرماید: مرگ زودرس انسان‌ها بر اثر گناه، از مرگ طبیعی و طول عمر افراد بر اثر نیکوکاری، از طول عمر طبیعی بیشتر است.

د. نهراسیدن از رستاخیز

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است: کسی که پیرمردی را بزرگ بدارد، خداوند او را از ترس روز قیامت، ایمن می‌دارد.  نگرانی از اشتباه‌ها و گناهان گذشته به همراه از دست دادن فرصت ها، مرگ و روز قیامت را برای آدمی، هراس انگیز می‌سازد. یکی از عوامل پیدایش این ترس ممکن است سستی ورزیدن در خدمت به سالمندان به ویژه پدرومادر سالمند باشد. کسانی که وظیفه ی خود را درباره ی آنان به شایستگی انجام داده باشند، آرامش خاطر بیشتری دارند. در این صورت، آسوده خاطر، دنیا را بدرود می‌گویند و حتی به دلیل برخورد مناسب با سالمندان، از پاداش الهی نیز برخوردار خواهند شد.

ه. گرامی بودن به گاه پیری

رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: هرگاه جوانی، پیر سالخورده ای را گرامی بدارد، خداوند شخصی را معین می‌کند تا هنگام پیری، او را گرامی بدارد.  تنهایی از مسایل رنج آور دوره ی سالمندی است. دیده می‌شود برخی سالمندان سراسر دوره ی پیری را بی همدم و یاور می‌گذرانند و چه بسا با گذشت سال‌ها یا ماه‌های بسیار، هیچ کسی جویای حال آنان نمی شود. هرچند بعضی رنج‌های تنهایی سالمندان به آزمایش‌های الهی یا کم لطفی فرزندان بستگی دارد، ولی برخی نیز در رفتار ناصواب خود آدمی در گذشته، ریشه دارد. در فرهنگ عامیانه گفته اند: براساس رسوم قومی، فرزندی، پدر سالمند وفرتوت خود را بر دوش کشید و به کوهستان برد. آن گاه او را در غاری رها کرد و خواست باز گردد که با قهقهه ی بلند پدر روبه رو شد. با شگفتی علت را پرسید. پدر به استهزا گفت: در شگفتم که من نیز پدر پیر و نالان خود را در همین جا رها کردم. پسر بیم ناک از سرنوشت محتوم خویش، متنبه شد و پدر را به خانه باز آورد.  بنابر آن چه گذشت، گرامی و عزیزداشتن سالمندان، این نوید را به همراه خواهد داشت که انسان به پاس خدمت به سالمندان، خود، در سالمندی از نعمت داشتن پرستاری دلسوز و مهربان، برخوردار شود و مشکلات را راحت تر تحمّل کند.

۵ .پی آمدهای ناگوار بی احترامی به سالمندان

بدیهی است همان گونه که نیکی به سالمندان پاداش الهی را در پی دارد، بی احترامی و کوچک شمردن آنان نیز پی آمدهای ناگواری برای افراد خواهد داشت. اینک به طور فشرده به سه نمونه اشاره می‌کنیم.

الف. قرار گرفتن در صف منافقان

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: سه گروهند که هر کس آنان را کوچک شمارد، منافق است؛ کسی که موی او در راه اسلام سپید شده است [سالمندان]، دانشمند و پیشوای دادگستر.  ب از دست دادن دوستی اهل بیت علیهم السلام رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: آن کس که به خردسال ما رحم نکند و بزرگ سال ما را گرامی ندارد، از ما نیست.  دوستی با اهل بیت علیهم السلام و توفیق الهی را از سعادت‌هایی است که نصیب شیعیان شده است. پس آیا زیان کاری نیست که سعادت دوستی با اهل بیت علیهم السلام و توفیق الهی را با کوتاهی در انجام وظیفه در برابر سالمندان، از دست دهیم و از لطف بی کران پروردگار، دور بمانیم.

ج. فقر و تنگ دستی

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بیست و پنج چیز است که فقر می‌آورد. [از جمله ی آن ها] پیش تر از سالمندان راه رفتن است.  مجازات‌های الهی، بازتاب کردارهای ناپسند و گناهان آدمی است که گاهی به صورت وضع نابسامان زندگی مادی و اجتماعی پدیدار می‌شود. از جمله رفتارهایی که به این نابسامانی‌ها و افزایش تنگ دستی می‌انجامد، بی احترامی نسبت به سالمندان است.

۶ احترام به سالمندان در رفتار معصومین علیهم السلام

اشاره احترام به سالمندان همیشه سرلوحه ی کار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام بوده است. در صدر اسلام، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، بینوایان شهر را در جایی گرد آورد و به وضعیت آنان رسیدگی می‌کرد. هم چنین برای آنان از بیت المال، حق و حقوقی در نظر گرفته بود. در میان اینان که به اهل صفّه معروفند، سالمندانی نیز بودند که آشنا و خویشاوندی نداشتند. درباره ی زندگی امیرالمؤمنین علی علیه السلام و دیگر ائمه ی معصومین علیهم السلام نیز گفته اند که آنان شب‌ها از اندیشه ی دردمندان، بینوایان و سالمندان جامعه ی اسلامی آرام و قرار نداشتند. آن گاه که مردمان شهر به خواب ناز فرو رفته بودند، آنان با انبان‌هایی از غذا به سراغ بینوایان می‌رفتند و آذوقه شان را فراهم می‌آوردند. روزها نیز در خانه ی این بزرگان بر روی همگان باز بود. اینک نمونه‌هایی از این رفتارها را می‌آوریم:

الف. احترام به سالمند در میان جمع

پیرمردی نزد رسول اکرم صلی الله علیه و آله شرفیاب شد. کسانی که درمحضر آن حضرت نشسته بودند، در جای دادن به او مسامحه کردند. رسول خدا صلی الله علیه و آله از این رفتار بی ادبانه ناراحت شد و به آنان فرمود: کسی که بر خردسالان ما ترحّم نکند و پیران ما را بزرگ ندارد، از ما نیست. 

ب. قرار دادن مستمری برای سالمند نصرانی

امیرالمؤمنین علی علیه السلام، سالمند نابینایی را دید که گدایی می‌کرد. از احوال او جویا شد. کسانی که او را می‌شناختند، گفتند: او، مردی نصرانی است. تا وقتی که می‌توانست، کار می‌کرد، ولی اکنون که ناتوان شده است، گدایی می‌کند. آن حضرت فرمود: شگفتا! تا وقتی می‌توانست، کار کرد، ولی حال که نمی تواند، گداییمی کند. گذشته ی این مرد حکایت می‌کند که در مدتی که توانایی داشته، کار کرده و خدمت انجام داده است. بنابراین، برعهده ی حکومت و اجتماع است که تا زنده است، نیازهای زندگی او را برآورده سازد. بروید از بیت المال به او مستمری بدهید.

ج. اولویت سالمند درسخن گفتن

امام صادق علیه السلام از نیاکان بزرگوار خود نقل می‌کند که دو نفر، یکی سالمند و دیگری، جوان به محضر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مشرّف شدند. جوان پیش از پیرمرد، سخن گفتن را آغاز کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: صبر کن تا آن که بزرگ تر است سخن بگوید.

د .نماز برای آمرزش سالمند

پیرزن بینوایی، مسجدی را که رسول اکرم صلی الله علیه و آله در آن جا نماز می‌خواند، جارو می‌کشید. این پیرزن معمولاً در یکی از گوشه‌های مسجد می‌خوابید و خوراک او را کسانی که برای نماز جماعت می‌آمدند، تهیه می‌کردند. روزی پیامبر صلی الله علیه و آله وارد مسجد شد و چون زن جاروکش را ندید، پرسید: کجا رفته است؟ مردم گفتند که او شب گذشته مرده است و او را دفن کرده اند. آنان نمی پنداشتند که خبر مرگ این زن برای پیامبر، ارزشی داشته باشد، ولی آن حضرت صلی الله علیه و آله از شنیدن این خبر ناراحت شد و آنان را توبیخ کرد. سپس از آنان خواست او را به جایگاه دفن زن ببرند. پیامبر صلی الله علیه و آله به همراه اصحاب خویش نزد قبر آن زن ایستاد و برای آمرزش او، نماز خواند.

ه. مهربانی با سالمند

عدی بن حاتم طایی برای فرار از اسلام آوردن، به شام گریخت و با هم کیشان خود در آن جا اقامت گزید. خواهرش که زنی خردمند بود، او را برای رفتن به مدینه و دیدار با پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله تشویق می‌کرد. عدی می‌گوید: وقتی وارد مدینه شدم، به مسجد رفتم و خدمت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله رسیدم. چون مرا شناخت، از جا برخاست و مرا به خانه ی خود برد. در میان راه، زنی سالخورده و ناتوان سر راهش آمد و سخنانی به او گفت. آن حضرت ایستاده بود و به سخنان پیرزن گوش می‌کرد و با مهربانی به آن پاسخ می‌گفت. من در دلم گفتم: به خدا سوگند! روش این مرد، روش یک زمام دار دنیاطلب نیست.

و. مزاح با سالمند

پیر زالی از انصار از حضرت رسول صلی الله علیه و آله خواست که دعا کند او به بهشت رود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به مزاح فرمود: زنان پیر را به بهشت راه نمی دهند. زن سالمند گریست. حضرت خندید و فرمود: ابتد جوان و باکره می‌شوند، سپس وارد بهشت می‌شوند.

ز. کمک به سالمند

روزی پیرمردی که دست پسرش را گرفته بود، خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسید. وی از پسرش گلایه داشت که با وجود توانگری، به او کمک نمی کند. حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود: پسر! چه می‌گویی؟ گفت: یا رسول اللّه! من زیاده از خرج خود و عیالم چیزی ندارم. حضرت با این که می‌دانست او دروغ می‌گوید، فرمود: ما این ماه، خرج او را می‌دهیم. تو ماه‌های دیگرش را بپرداز. سپس به اسامه دستور داد که صد درهم به پیرمرد بدهد تا صرف نفقه ی اهل و عیالش کند. این مسأله ماه بعد نیزتکرار شد و پس از چندی پسر به دلیل کمک نکردن به پدر خود، اموالش را یک باره از دست داد و به فلاکت افتاد. منبع:  سایبان مهر، حسین بافکار،مشخصات نشر: قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۸۱،ص۳۳