فواید روزه
فواید روزه
روزه فواید جسمی و روحی فراوانی دارد، شفابخش جسم و توانبخش جان است، پاک کننده آدمی از رذائل حیوانی است در ساختن فرد صالح و اجتماع بسامان بسیار مؤثر است و در تهذیب و تزکیه نفس و رهاندن انسان از روز مرگی و واماندگی تأثیر بسزایی دارد. فواید طبی و بهداشتی روزه که از سودمندیهای کوچک این فریضه انسان ساز است به حدی است که شاید نیاز به توضیح و تکرار نداشته باشد، و بیشتر مردم کم و بیش از آن آگاهند. ما به اختصار به گوشه ای از این فواید اشاره می‌کنیم: دستگاه گوارش از اعضا پر کار اندام آدمی است با سه وعده غذای روزانه که مردم معمولاً مصرف می‌کنند تقریبا در همه ساعات دستگاه گوارش به هضم و تحلیل و جذب و دفع مشغول است. روزه باعث می‌شود که از یکسو این اعضا استراحت کنند و از فرسودگی مصون بمانند و نیروی تازه ای بگیرند، و از سوی دیگر ذخایر چربی که زیانهای مهلکی دارند تحلیل رفته و کاسته شوند. پیامبر گرامی اسلام در همین رابطه فرموده است: «صُومُوا تَصِحُّوا» [۱] روزه بگیرید تا سالم بمانید. و نیز در روایات بسیاری از پیشوایان گرامی اسلام آمده: «معده آدمی خانه بیماری‌های اوست و پرهیز از غذا درمان آنست. » [۲]
بدیهی است آنگاه این فواید بهداشتی بهتر به دست می‌آید که روزه دار امساک روزه را با زیاده روی در شب تلافی نکند. با پیشرفت دانش پزشکی، برخی از پزشکان و متخصصان دریافته اند که امساک از خوردن و آشامیدن، عالی ترین روش درمانی است، یکی از پزشکان می‌گوید:
«طرح درمان به وسیله روزه چنان معجزه آساست که بکار بستن آن مسیر طرحها و برنامه‌های طب عملی و جراحی را تغییر خواهد داد. زیرا روزه راه تازه ایی به روی دانش پزشکی می‌گشاید و سلاح مؤثری برای مبارزه با بیماریها به این دانش می‌بخشد؛ سلاحی که می‌توان آن را از راهها گوناگونی مورد استفاده قرار داد، و انسان را در مبارزه با علت بیماریها برای بهبود بیماران به نتیجه مطلوب و آشکار رساند». [۳] «با روزه و امساک می‌توان بیماریهایی را بهبود بخشید و معالجه کرد. البته در صورتی که با اعتدال و میانه روی مقرون باشد، و هنگام سحر و افطار در خوردن و آشامیدن افراط نشود. » [۴]
روزه باعث استراحت معده است. در حال روزه داری اسید معده به جای غذا بوسیله صفراء خنثی می‌شود و زخم معده ایجاد نمی گردد. [۵] باید توجه داشت، بر خلاف تصور کوتاه اندیشان، روزه هیچگونه ضرری برایافراد سالم ندارد. [۶] و اگر کسی بیمار باشد و نتواند روزه بگیرد از انجام این تکلیف اسلامی معاف است و اگر روزه بگیرد و با این کار بیمارتر شود و یا باعث شود بیماری اش ادامه یابد، کار حرامی مرتکب شده است و روزه اش هم نزد خدا پذیرفته نیست، بیماری که روزه برای او ضرر دارد نباید روزه بگیرد و فقط پس از بهبودی کامل لازم است در روزهای دیگر قضای آن را بجا آورد و جبران کند. همانطور که گفتیم فواید جسمی و بهداشتی روزه اگر چه چشمگیر و غیر قابل انکار است، ولی مهمترین فواید آن اثرات بهداشتی اش نیست.
متأسفانه برخی در بررسی فواید روزه تنها به همین اثرات بهداشتی بسنده کرده اند، در حالیکه فواید برتر روزه به جنبه‌های معنوی آن مربوط می‌شود. فواید جسمی روزه با اثرات معنوی آن در سازندگی، تربیت و تزکیه انسان، قابل مقایسه نیست. اگر چه همان فواید طبی هم گواهی است بر اصالت اسلام عزیز، چرا که این آیین فطری و آسمانی، چهارده قرن پیش با ژرف بینی و احاطه ایی که جز از خدای متعال نمی تواند بود، در محیط جاهلیت عرب دستوراتی برای انسانها وضع کرده است که دانش پزشکی انسان متمدن عصر ما با پیشرفت خود روز به روز به گوشه‌هایی از حکمت آن پی می‌برد.
روزه عامل باز دارنده از گناه
روزه به ویژه روزه ماه مبارک رمضان که در اسلام بر همه مسلمین مکلف واجب است، عامل مؤثری در ایجاد و تقویت روحیه تقوی و پرهیزکاری است قرآن مجید این فایده بزرگ روزه را با جمله «لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونْ» یاد آور می‌شود و این عبادت را عامل مهم تقوی می‌شمارد. تقوی و پرهیزگاری در تربیت و سازندگی و شخصیت یک مسلمان نقش بسیار مهمی دارد، و برای رسیدن به این اثر پرارزش است که بهترین عبادت در ماه صیام، اجتناب از گناهان است. پیامبر بزرگوار صلی الله علیه و آله در خطابه ای فضیلتهای ماه رمضان را برای مسلمانان بیان فرمودند: علی (ع) پرسیدند: بهترین اعمال در این ماه چیست؟ پیامبر پاسخ دادند: «اَلْوَرَعُ عَنْ مَحارِمِ اللّهِ» اجتناب و پرهیز از گناهان. [۷] روزه دار با به کار بستن این دستورات الهی که شرط کمال است، روح تقوی را در خود زنده می‌کند و این مراقبت ثمر بخش در ماه مبارک رمضان بسیار آسان تر است چرا که گرسنگی و تشنگی و دیگر محدودیت‌های روزه، شعله‌های سرکش غرایز حیوانی و هوسها را تا حد چشمگیری خاموش می‌سازد. و با مراقبت و تمرین پیاپی در یکماه، نیروی باز دارنده از گناه در انسان به وجود می‌آید. و خصلت خودداری در او ریشه می‌گیرد و رشد می‌کند و او با گذراندن این برنامه یکماهه توفیق می‌یابد که پس از ماه روزه نیز پرهیزگار باقی بماند.
نقش روزه در تقویت اراده
حکومت غرایز و شهوات بر انسان خطرناک ترین حکومتها است و آدمی را اسیر و بی اختیار می‌سازد، و به پستی و رذالت می‌کشاند؛ مبارزه با سلطه شهوات که در اسلام «جهاد اکبر» نامیده شده به پایمردی و اراده استوار نیاز دارد. انسان با روزه داری، که امساک از خوردن و آشامیدن و خودداری از برخی چیزهای دیگر است، در واقع با خواهشهای نفسانی می‌جنگد و در برابر غرائز خود مقاومت می‌کند و جان را از قید حکومت و سلطه هوسها و خواهشها می‌رهاند. پیشوایان اسلام فرموده اند: «اَفْضَلُ النّاسِ مَنْ جاهَدَ هَواهُ [۸] [و] اَقْوی النّاسِ مَنْ غَلَبَ هَواهُ» [۹] بهترین مردم کسی است که با هوای نفس مبارزه کند و نیرومندترین آنان کسی است که بر آن پیروز شود.
صفا و پاکی دل
روزه چراغ معرفت و آگاهی را در درون بر می‌افروزد. اندرون از طعام خالی دار تا در آن نور معرفت بینی [۱۰]
روزه، و به ویژه روزه یک ماهه رمضان موجب می‌شود که حکومت شهوات و امیال شیطانی جای خود را به حکومت تقوی و پیروی از دستورات الهی بدهد، و تیرگی هوسها و شهوات در جان آدمی به نورانیت و روشنی باطن تبدیل شود. در سایه همین صفا و پاکی حاصل از روزه است که روزه دار، با خودآگاهی نه تنها دهان و شکم را از خوردن و آشامیدن؛ که دست و پا و چشم و گوش و زبان و همه اعضای خویش را از آنچه خدا حرام فرموده نگاه می‌دارد و می‌تواند به آن درجه از تقوی نائل آید که حتی از اندیشه و فکر گناه نیز دوری گزیند، و این اوج نورانیت روزه است. امیرالمؤمنین علی (ع) نیز به همین مرتبه اشاره می‌فرماید: «صِیامُ الْقَلْبِ عَنِ الْفِکْرِ فیِ الاَسامِ اَفْضَلُ مِنْ صِیامِ البَطْنِ عَنِ الطَّعامِ» [11]
روزه دل از اندیشه گناهان، برتر از روزه شکم از خوردن و آشامیدن است. و البته این بدان معنا نیست که ظاهر روزه و امساک از خوردن و آشامیدن را رها کنیم، بلکه لازم است. به آن اکتفا ننماییم و همراه با آن بکوشیم که به نتایج معنوی روزه نیز برسیم. جالب است که همین امساک ظاهری و روزه معمولی نیز انقلابی روحی در روزه داران بوجود می‌آورد و طبق شهادت دست اندرکاران و آمار و ارقام، در ماه مبارک رمضان از شرارت‌ها و تباهیها کاسته می‌شود. صفا و پاکی حاصل از روزه و خودداری و پرهیزگاری روزه دار همچون سپری بر مشکلات و رسیدن به هدفها آسان نیست.
صبر و تحمل به نیروی مقاومت و پایداری آدمی می‌افزاید و اراده را توانا می‌سازد. اگر جامعه تحمل ناگواریها را نداشته باشد بر مشکلات خویش و بر دشمنان خود پیروز نخواهد شد، با صبر و مقاومت است که می‌توان به پیکار ستمگران رفت، و دستِ استعمارگران را کوتاه کرد؛ و روزه (به ویژه در روزهای گرم و طولانی تابستان، که فشار تشنگی طاقت فرسا می‌شود) بطور چشمگیری به انسان صبر و مقاومت می‌بخشد، و تحمل رنج و سختی را بر آدمی آسان می‌سازد، قرآن کریم با توجه به همین اثر است که از روزه به «صبر» تعبیر کرده است «وَاسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلوة… » [12] از صبر (روزه) و نماز کمک بگیرید.
امامان معصوم ما علیهم السلام «صبر» را در این آیه به روزه تفسیر کرده اند [13] و پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله نیز ماه رمضان را ماه صبر نامیده اند: «شَهْرُ الصَّبْرِ وَ اِنَّ الصَّبْرَ ثَوابُهُالجَّنةُ» (رمضان ماه صبر است و پاداش صبر بهشت است) [14] و امام صادق (ع) نیز به همین ویژگی روزه اشاره فرموده است؛ هر گاه برای کسی حادثه ای جانکاه پیش آمد روزه بگیرد که خدا فرموده است: «وَاسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلوةِ». [15]
روزه و قناعت
اسلام بر خلاف مکاتب مادی شرق و غرب دنیا و نعمتهای مادی آن را وسیله ایی برای تکامل معنوی و رسیدن به سعادت جاوید می‌داند، و به همین جهت فرهنگ اسلام، فرهنگ لذت جویی و مصرف نیست بلکه فرهنگ قناعت و ایثار است. در روشهای مادی، تن آدمی و خور و خواب اصالت دارد و حرص و آز برای برخورداری بیشتر گریبانگیر افراد است اما در اسلام اصالت با معنویت است، و قناعت و ایثار و فداکاری از راههای وصول به مراتب بلند انسانیت محسوب می‌شود. روزه فریضه ای است که مسلمان را از غرق شدن در ماده گرایی و حرص و آز برای لذتهای مادی و مسابقه برای مصرف و تن پروری می‌رهاند و به او می‌آموزد که به فکر دیگران باشد و بر خواهشهای جسمانی خویش مسلط گردد، و به مصرف به قدر نیاز قناعت ورزد و از اسراف و تبذیر بپرهیزد.
روزه به مسلمانان مناعت و قناعت را می‌آموزد، ارزش این صفات و تأثیر آن در ایجاد صفات برجسته دیگر همچون زهد و جود و بخشش بسیار است. قانع از دیگران بی نیاز است و تن به ذلت و خواری نمی دهد، جامعه ایی که روح قناعت را در خود بپروراند، بر خود متکی خواهد بود، و با دوری از مصرف بی رویه می‌تواند بر پای خویش بایستد و از بیگانه بی نیاز باشد. همه دیدیم پس از تهدید آمریکا و غرب به تحریم اقتصادی ایران، امام امت و رهبر کبیر انقلاب اسلامی، فرمودند:
«ملت ما مسلمان است و در برابر تحریم اقتصادی و کمبود و نیازمندیها روزه خواهد گرفت». آری روزه مسلمان را به زیستن با مصرف کم آشنا می‌سازد و با قناعت به آنچه دارد از وابستگی‌های اقتصادی به استعمارگران نجات می‌دهد. مسلمانان صدر اسلام با همین روحیه از همه چیز خویش در راه خدا می‌گذشتند و حتی در میدانهای جنگ به چند دانه خرما قناعت می‌کردند و با تکیه بر معنویت و صفات انسانی خویش پیروزی می‌آفریدند.
همدردی با فقیران
ماه مبارک رمضان، ماه مواسات است. [16] از نتایج بارز روزه، برانگیختن حس همدردی نسبت به مستمندان و همنوعان تنگدست است. آنانکه زندگی آسوده ای دارند و رنج و فقر و طعم گرسنگی و تشنگی را نچشیده اند، ممکن است از حال مستمندان غافل بمانند و روزه وسیله ای است که آنان را از غفلت می‌رهاند و رنج مستمندان را به یاد آنان می‌آورد تا به دستگیری فقیران همت گمارند و به درد دل آنان برسند. از سویی به احسان و اطعام و انفاق به مستمندان در ماه مبارک رمضان بسیار سفارش شده است و از سوی دیگر گرسنگی و تشنگی روزه موجب درک وضعیت مستمندان می‌گردد، و بدین ترتیب ثروتمند به فقیر نزدیک می‌شود واحساساتش تلطیف می‌شود و احسان و انفاق فزونی می‌گیرد و جامعه کمک به همنوع را می‌آموزد.
«مواسات» یعنی سهیم ساختن برادران در رزق و روزی، و رمضان را به همین جهت ماه «مواسات» نامیده اند تا مسلمانان به احسان نسبت به هم بپردازند و با تمرین بر این صفت ارزنده انسانی، جامعه را از حِقد و کینه برهانند، و برادر وار در کنار هم از نعمتهای الهی بهره بگیرند، و شایسته است که روزه داران به همه این نکات انسانی توجه کنند و از برنامه‌های سازنده این ماه بهره مند شوند. از حضرت امام حسن عسگری (ع) پرسیدند: چرا روزه واجب شده است؟ فرمودند: تا ثروتمند درد گرسنگی را دریابد و به فقیر توجه کند. [17] هشام از امام صادق (ع) علت روزه را پرسید، امام فرمود: «خداوند روزه را واجب کرد تا غنی و فقیر با هم مساوی باشند، و بدان جهت که غنی رنج گرسنگی را لمس نکرده تا به فقیر رحم کند و ثروتمند هر وقت چیزی خواسته قوت به دست آوردن آنرا داشته است. خدا خواسته است که میان بندگانش یکنواختی بوجود آورد و خواسته است ثروتمند طعم گرسنگی را بچشد، و اگر جز این بود ثروتمند بر مستمند و گرسنه ترحم نمی کرد». [۱8]
نظم و انضباط
وقت شناسی و نظم و انضباط در امور از مظاهر تمدن انسانی و از عوامل مهم توفیق و پیشرفت است. شاید برخی گمان کنند که این از ویژگیهای زندگی غربیان و تمدن آنهاست. در حالیکه نظم و انضباط و تنظیم اوقات از تعلیمات اصیل اسلام است، امیر مؤمنان در اولین فراز وصیت خود به فرزندانش می‌فرماید: «اُوصیکُما وَ جَمیعْ وُلْدی وَ اَهْلی وَ مَنْ بَلَغة کِتابی بِتَقْوی اللّه وَ نَظْمِ اَمْرِکُمْ» [۱9] شما و همه فرزندان و بستگانم و هر کسی را که وصیت من به او برسد به تقوی و نظم در کارها سفارش می‌کنم. اصولاً فرائض اسلامی نشانگر توجه اسلام به نظم و انضباط است؛ هر یک از نمازهای پنجگانه را باید در وقت مخصوص آن بجا آورد؛ مراسم حج باید در وقت و مکان ویژه انجام شود و روزه نیز در ماه مبارک با دیدن هلال ماه رمضان شروع و با دیدن هلال ماه شوال خاتمه می‌یابد و نیز هر روز از سپیده دم آغاز و تا مغرب پایان می‌پذیرد و با توجه به اینکه ماه رمضان ماه قمری است طبعا در فصول چهارگانه سال جریان دارد و گاه در روزهای بلند تابستان و گاه در روزهای کوتاه زمستان قرار می‌گیرد، و در همه شرایط لازم است که لحظه و دقیقه را نیز در شروع سپیده دم و آغاز مغرب درنظر داشت و به هیچ وجه روزه دار نمی تواند از نظام آن سرپیچی نماید و این خود درسی است تا مسلمان امور خویش را در زندگی تنظیم کند. آنچه بر شمردیم، گوشه‌هایی از برخی نتایج و آثار فریضه الهی روزه است، و ماه روزه اضافه بر آنها سودمندیها و برکات دیگری نیز دارد که در پرورش اسلامی فرد و جامعه بسیار مؤثر است:
ماه مبارک رمضان، ماه خدا، ماه آشنایی با قرآن، ماه عبادت، ماه دعا، ماه آمرزش، ماه توبه و بازگشت از گناهان و اصلاح خود است. در این ماه به قرائت قرآن بسیار سفارش شده و مرسوم مسلمین است که در رمضان بیشتر از ماههای دیگر قرآن می‌خوانند، و این خود وسیله ایی است که جامعه اسلامی با قرآن و معارف آن آشنایی بیشتری پیدا کرده و از کلام خدای متعال آموزش بگیرند. رمضان ماه عبادت و بندگی و راز و نیاز با معبود جهان است؛ در روایات اسلامی تأکید شده که در این ماه با توجه و خضوع بیشتر، نمازها را بجا آورند و از نمازهای مستحبی در شب و روز غفلت نورزند، و بدین ترتیب با یک تمرین یک ماهه مؤمنین به عبادت خالصتری موفق می‌شوند و جانها به خدا نزدیکتر می‌گردد. رمضان ماه دعا است؛ پیشوایان گرامی فرموده اند، مؤمنان در این ماه به ویژه در شبهای مبارک قدر در دعا و نیایش مبالغه کنند، و با توجه به اثرات سازنده دعا و نیایش، روزه داران می‌توانند در پیوند معنوی خویش با خدای متعال تحولی بوجود آورند. رمضان ماه آمرزش و توبه و بازگشت به سوی خداست.
آنانکه در زندگی خویش آلودگیهایی داشته اند، می‌توانند با روزه، جان خویش را شستشو و در خلوت سحرها با رو کردن به خدای متعال درون را صفا بخشند و از خدای خویش طلب آمرزش کنند، و می‌توانند با همین زمینه‌ها برای همیشه از کجی‌ها و گمراهیها دست بردارند و به راه آیند.
پیشوایان معصوم (ع) فرموده اند گناهان در این ماه بخشوده می‌شود؛ و این مژده ای بزرگ است برای آنانکه لغزشهایی داشته اند تا نومید نباشند و از برکات این ماه استفاده کنند، و بسوی خدا باز گردند و روی دل به سوی او دارند و با او پیمان بندند که از گناهان دست شویند و خود را اصلاح کنند و گذشته را جبران نمایند؛ و بدون تردید گناهکار پشیمانی که در این ماه مبارک برای خدا روزه بدارد و از گذشته خویش شرمسار باشد و از خدا آمرزش بخواهد مورد مهر و عفو خدا قرار خواهد گرفت و سعادتش تأمین می‌شود. از برکتهای این ماه همین انقلاب روحی و تحول درونی روزه داران و همین توفیقات عملی است، که انسان آلوده را پاک می‌سازد و از عذاب الهی که محصول گناهان است نجات می‌بخشد و روزه دار را از ظلمتها به نور می‌کشاند، به نور تقوی، به نور فضیلتهای اخلاقی، به نور توبه و بازگشت به سوی خدا، به نور مهر و رحمت خدای متعال..[20]
———-
[۱]: جامع الاحادیث، ج ۹، ص ۱۰۰.
[۲]: سفینة البحار، ماده طب.
[۳]: روزه روش نوین، الکسی سوفورین.
[۴]: روزه روش نوین، الکسی سوفورین.
[۵]: اولین دانشگاه آخرین پیامبر، ج ۳، ص ۷۹.
[۶]: برای اطلاعات بیشتر به کتابهای (اهمیت روزه از نظر علم امروز تألیف دکتر صبور اردوبادی روشن نوین برای درمان بیماریها اولین دانشگاه و آخرین پیامبر ج ۳ تألیف دکتر پاک نژاد) مراجعه شود.
[۷]: وسائل الشیعه، ج ۷، کتاب الصوم، ص ۲۲۸.
[۸]: غرر الحکم، ص ۹۰ و ۹۱.
[۹]: غرر الحکم، ص ۹۰ و ۹۱.
[۱۰]: گلستان سعدی.
[۱۱]: غرر الحکم، ص ۲۰۳، چاپ نجف چاپخانه لقمان. [۱۲]: بقره / ۴۵.
[۱۳]: کافی، ج ۴، ص ۶۳ و ص ۶۶.
[14]: کافی، ج ۴، ص ۶۳ و ص ۶۶.
[15]: کافی* چ ۴، ص ۶۳.
[۱6]: کافی، ج ۴، ص ۶۶، وسایل ج ۷، ص ۳.
[۱7]: کافی، ج ۴، ص ۱۸۱.
[18]: وافی، ج ۲، کتاب الصیام، ص ۸.
[۱9]: نهج البلاغه، صبحی صالح، ص ۴۲۱، نامه ۱۴۷. [20]:کوثر بخشایش: ارمغانی برای مهمانان ماه خدا ،حسین اسحاقی،مشخصات نشر: قم: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، مرکز پژوهشهای اسلامی، ۱۳۸۴،ص۳
