تاریخ و شأن نزول در مورد تاریخ نزول آیه خمس، سه نظر وجود دارد. برخی می‌گویند آیه خمس، در جنگ بنی قینقاع یعنی شوال سال دوم هجری نازل شد، برخی دیگر می‌گویند که در جنگ احد یعنی شوال سال سوم هجری نازل شد، و دسته دیگر می‌گویند که در جنگ بدر یعنی رمضان سال دوم هجری نازلشده است که به نظر می‌رسد نظر سوم برتری داشته باشد.  در مورد شأن نزول آن گفته شده است که اختلافی در تقسیم غنیمت‌ها در جنگ بدر پیش آمد و این آیه برای رفع اختلاف مسلمانان نازل شد.  ۱. منظور از «ما غنمتم» چیست؟ علمای اسلام چه شیعه و چه اهل سنت اجماع دارند که این آیه در مورد خمس بوده و خداوند تکلیفی را برای مسلمانان قرار داده است. اختلاف اساسی میان این دو مذهب در آن است که مراد از «ما غنمتم» چیست؟ شیعه معتقد است که مراد از «ما غنمتم» در آیه، هر مالی است که انسان از راه حلال به دست می‌آورد که ممکن است از راه جنگ با کفار، استخراج معادن، کشف گنج، غواصی در دریا، کسب از راه زراعت، صناعت یا تجارت و… باشد. بنابراین، هرگونه درآمد حلال، منبع خمس حساب می‌شود.  مفسران اهل سنت، غنیمت را به چیزی تفسیر کرده اند که مسلمانان در جنگ با کفار به دست می‌آورند. البته برخی از آنها همچون فخر رازی در تفسیر کبیر، قرطبی در الجامع لاحکام القران، آلوسی در روح المعانی و مراغی و ثعالبی اعتراف کردهاند که لفظ غنیمت در لغت معنای عامی دارد.و شامل هر درآمدی می‌شود، اما به دلیل اتفاق علما و عرف شرع، مراد از «ما غنمتم»، تنها غنیمت‌های جنگی است.  برای حل این اختلاف لازم است که معنای لغوی و معنای شرعی لفظ غنیمت را در زمان نزول آیه بدانیم. از آنجا که در زمان نزول آیه، معنای شرعی برای لفظ غنیمت وجود نداشت، بنابراین، تنها راه بررسی، معنای لغوی لفظ غنیمت است. آیه ۹۴ سوره نساء دلیلی است بر اینکه معنای شرعی برای غنیمت وجود ندارد؛ آنجا که خداوند می‌فرماید: «فَعِندَ اللّهِ مَغَانِمُ کَثِیرَةٌ؛ چرا که غنیمت‌های فراوان نزد خداست». همان طور که ملاحظه میشود، منظور از مغانم در آیه، هر فایدهای است و نمیتواند خصوص غنیمت‌های جنگی باشد. در مورد معنای لغوی غنیمت، در لسان العرب آمده است: «اَلغُنم الفوز بالشیء من غیر مشقةٍ؛ غنم و غنیمت دسترسی به چیزی بدون مشقت است. »  همچنین در تاج العروس گفته شده است: «اَلغُنمُ اَلفَوزُ بِالشیء بِلا مشقةٍ. »  در کتاب العین نیز آمده است: «اَلغُنمُ اَلفَوزُ بالشیء مِن غیر مشقةٍ».  با توجه به این معانی که برای غنیمت ذکر شد، معلوم میشود که عنوان جنگ و آنچه از دشمن کافر به دست می‌آید، در معنای آن نیامده است و غنیمت، شامل هر درآمدی می‌شود. همانا خداوندی که جز او خدایی نیست، چون صدقه (زکات) را بر ما حرام کرد، پس خمس را برای ما نازل کرد. پس صدقه (زکات) بر ما، حرام و خمس برای ما واجب است. اگر به فرض، قبول کنیم که در گذشته، جنگ با کفار زیاد اتفاق می‌افتاد و غنیمت‌هایی نصیب مسلمانان میشد، از آنجا که در قرن‌های اخیر، جنگ با کفار به ندرت اتفاق افتاده است، فقیران بنی هاشم از خمس و کمکهای مالی محروم میشوند که این با عدل الهی سازگار نیست. پس بر اساس تفسیر اهل سنت از آیه خمس، اجرای عملی آن با مشکل روبه رو خواهد بود. ۲. منظور از «ذی القربی» کیست؟ منظور از «ذی القربی» در آیه، همه خویشاوندان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیستند، بلکه امامان اهل بیت علیهم السلام هستند؛ یعنی، مراد از آن، خویشاوندیاست که جانشین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله محسوب میشود و دلیل آن، روایتهای متواتری است که از اهل بیت علیهم السلام رسیده است. امیر مؤمنان علی علیه السلام، در قسمتی از خطبه ای می‌فرماید: نحَنُ وَالله عَنی بِذِی الْقُربی الَّذین قَرَنَنَا اللهُ بِنَفْسِه وَ بِرَسوله فقال: لِلّهِ و للرسول و لِذِی القربی.  به خدا سوگند، مقصود از ذی القربی ما هستیم که خداوند ما را به خود و رسول خود، قرین ساخته و فرموده است: از آنِ خدا و از آنِ رسول خدا و از آنِ ذی القربی است. ۳. یتیمان، مسکینان و در راه ماندگان چه کسانی هستند؟ منظور، یتیمان، مسکینان و در راه ماندگان بنی هاشم و سادات هستند. البته ظاهر آیه، مطلق است و قیدی در آن دیده نمیشود. دلیل ما بر این تقیید، روایات زیادی است که در تفسیر این آیه، از طریق اهل بیت علیهم السلام وارد شده است و می‌دانیم بسیاری از احکام، در متن قرآن، به طور مطلق آمده، ولی «شرایط و قیود» آن به وسیله «سنت» بیان شده است و این، منحصر به آیه مورد بحث نیست تا جای تعجب باشد. به علاوه، با توجه به آنکه زکات، بر نیازمندان بنی هاشم، به طور مسلّم، حرام است؛ باید نیازهای آنها از طریق دیگری تأمین گردد و این خود، قرینه ای است بر اینکه منظور از این آیه، تنها نیازمندان بنی هاشم است. بنابراین، امام صادق علیه السلام فرموده است: هنگامی که زکات را بر ما حرام کرد، خمس را برای ما قرار داد. بنابراین، زکات بر ما، حرام و خمس، حلال است.  ۴. ایمان کامل منوط به انجام همه تکالیف است نکته دیگری که از این آیه استفاده میشود، این است که مخاطب سخن در این آیه، مؤمنان است؛ زیرا درباره غنیمت‌ها جهاد اسلامی بحث میکند و معلوم است مجاهد اسلامی، مؤمن است. با این حال میگوید: «اگر ایمان به خدا و پیامبر آوریدهاید»؛ اشاره به این است که نه تنها ادعای ایمان نشانه ایمان نیست، بلکه شرکت در میدان جهاد نیز ممکن است نشانه ایمان کامل نباشد و به دلیل اهداف دیگری انجام گیرد. مؤمن کامل کسی است که در برابر همه دستورهای خداوند به ویژه دستورهای مالی، تسلیم باشد و تبعیضی در اجرای برنامههای الهی قائل نشود. ———- منبع: راهکارهای نهادینه سازی خمس در رسانه ملی،صادق لیراوی،مشخصات نشر: قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۹۰،ص۱۸-۱۲

صفحات: 1· 2